حکیم ابوالقاسم فردوسی از بزرگترین مشاهیر خراسان جمع آوری و سرایش داستان‌‌شاهنامه را در حدود سال 370 هجری قمری و بعد از به قتل رسیدن دقیقی شروع کرد. شعرای دیگر که به توانایی فردوسی اعتقاد داشتند او را به این کار تشویق کردند. از آنجاییکه فردوسی منبع مشخصی برای این نوشتن شاهنامه نداشت، با سفر به شهرهای مهمی مثل بخارا، بلخ، مرو و هرات به جستجو پرداخت و داستان های ایران باستان را از دل مردم به خصوص قدیمی ها بیرون کشید و آن را به نسل های بعد هدیه دارد. فردوسی همیشه نگران بود که او هم مثل دقیقی پیش از پایان شاهنامه از دنیا برود، اما با تلاش زیادی که در طول سی سال از عمر گرانبهایش انجام داد، تنوانست در سال 400 هجری قمری و در سن 71 سالگی شاهنامه را به پایان برد.
فردوسی و پیشکش شاهنامه به سلطان محمود
بعد از پایان شاهنامه‌فردوسی تصمیم گرفت آن را به سلطان محمود غزنوی پیشکش کند تا علاوه بر حفظ کتاب از نابودی، بتواند پاداشی بگیرد و خود را از فقر نجات دهد. اما مورد بی اعتنایی سلطان محمود قرار گرفت و علت آن طبق حکایات به شیعه بودن مذهب فردوسی برمیگردد. گفته می شود از آنجاییکه سلطان محمود از اهل تسنن بوده، رابطه خوبی با شیعیان نداشته است. از طرف دیگر فردوسی مردی آزاده بود و نمی خواست مثل یک شاعر درباری تنها به ستایش پادشاه بپردازد و این هم می تواند علتی دیگر برای طرد او از طرف سلطان محمود باشد. به طور کلی شواهد نشان می دهند که در آن روزگاران فردوسی و اشعار شاهنامه از طرف جامعه مورد استقبال آنچنانی قرار گرفته نشد.
نگاهی به شاهنامه و محتوای آن
این اثر نه تنها یک شاهکار ادبی به حساب می آید، بلکه کتابی است که در طی قرن ها معرف ایران و ایرانی بوده و می توان آن را نگهبان همیشه زنده زبان فارسی دانست. این منظومه که بیش از 50 هزار بیت دارد، از بلندترین آثاری در نظر گرفته می‌شود که یک نویسنده به تنهایی خالق آن است. زبان این کتاب فارسی سره جدید است و به ندرت از واژگان سایر زبان ها استفاده شده است. حماسه شاهنامه چیزی فراتر یک داستان خیالی، عاشقانه یا یک اتفاق مشخص است و همین آن را از دیگر حماسه های ملی متفاوت می کند. اساس اصلی‌شاهنامه را می توان فرهنگ و روح ایران در نظر گرفت. هرچند در نگاه ابتدایی موضوع شاهنامه حول ایران باستان می گردد، اما با نگاهی عمیق به سروده های آن می توان فهمید که پیام آن به یک محدوده زمانی مشخص بسنده نمی کند و تمام بشریت را مخاطب قرار می¬دهد.
به زبان ساده شاهنامه کتابی است که اسطوره ها و افسانه های پیش از اسلام و وقایع تاریخی ایران را روایت می کند. ایرانی که در داستان شاهنامه از آن یاد شده خیلی فراتر از مرزهای امروزی ایران و حتی ایرانی بوده است که خود فردوسی در آن می زیسته است. چیزی که شاهنامه را مبدل به حماسه ای بی نظیر می¬کند، دایره وسیع موضوعات آن است. شاهنامه شناسان و پژوهشگران شاهنامه را به سه دوره تقسیم می-کنند:
دوره اول مربوط آفرینش جهان و فرمانروایی کیومرث است که از او به عنوان اولین پادشاه ایران (نخستین بشر روی زمین) یاد شده است، و روایت کننده سرگذشت جشمید و سقوطش، ماجرای ضحاک و مرگ او به دست کاوه آهنگر است.
دوره دوم به افسانه های قهرمانان می پردازد که جزو محبوب ترین داستان های شاهنامه است. در این بخش از اشعار شاهنامه از تورانیان گفته می‌شود که در واقع ایرانیایی ترک زبان در غرب رودخانه آمودریا بودند. رقابت ایران و توران ریشه در تقابل دو گروه از ایرانیان در گذشته های خیلی دور دارد و اطلاعات مبهمی از آن به جا مانده است.
قسمت سوم شاهنامه‌به مشهورترین شخصیت آن یعنی رستم می‌پردازد. داستان دلاوری های او که با دیوان می جنگد و پادشاهان را از مهلکه نجات می دهد و هفت خان را رد می کند. غم انگیزترین بخش شاهنامه هم به رستم برمیگردد، آنجاییکه به اشتباه فرزندش را می کشد. از دیگر شخصیت های شاهنامه می توان سیاوش را نام برد که به خاطر گناهی که مرتکب نشده مورد آزمون قرار می‌گیرد و سربلند بیرون می آید. در ادامه شاهنامه قدمی بلند در تاریخ برمی دارد و به حمله اسکندر می رسد و با یورش مسلمانان به ایران تمام می شود.
چرا شاهنامه تا امروز ماندگار شد
در شاهنامه‌می توان درس های زندگی، پندهای حکیمانه و توصیه هایی در باب راه و رسم روزگار پیدا کرد. شاید علت ماندگاری شاهنامه این است که تنها داستانی سرگرم کننده نیست و پندهای زیادی را به خوانندگان آن می‌آموزد. از زمانی که سرایش شاهنامه به پایان رسیده است، همواره محبوب حاکمان ایرانی و حتی غیر ایرانی بوده است. ترک های عثمانی، هندوها و مغولان این کتاب را تحسین می کردند و چندین کشور از جمله تاجیکستان، گرجستان و ترکیه هم برای آن ارزش خاصی قائل بودند. بر ما و آیندگان ما هم لازم است تا شناخت بیشتری از این کتاب بدست آوریم و در حفظ و معرفی بیشتر آن کوشا باشیم.
منابع:
- پروتال پژوهشی فرهنگی و اطلاع رسانی حکیم ابوالقاسم فردوسی
- سایت راسخون
- ویکی پدیا
