هارونیه کجاست؟
هارونیه در فاصله 25 کیلومتری مشهد واقع است. نزدیکی برخی بقایای شهر تابران توس مانند هارونیه، به آرامگاه فردوسی باعث شده این منطقه اهمیت ویژه ای از نظر گردشگری در مشهد داشته باشد. به سمت شهر تاریخی توس که حرکت کنید کمی بعد از بقایای دروازه مرو، گنبدی خشتی هارونیه نمایان می شود. برای بازدید باید بعد از پرداخت ورودی وارد محوطه ای باغ مانند شوید تا به بنا برسید.
تاریخچه هارونیه
هارونیه را می توان تنها بنای باقیمانده از شهر توس دانست که قدمت آن به قرن هشتم هجری می رسد. طی حفاری هایی که در سال 1354 در این مکان انجام شده است، سفال هایی مربوط به دوره های مختلف از جمله سلجوقیان، تیموریان و صفویان یافت شده است و نتایج برسی های نشان داده است که پی این بنا حتی می‌تواند به قبل از قرن ششم برسد.
این بنا که روی بقایای شهر تابران ساخته شده است نزدیک به 680 سال قدمت دارد و در سال 1310 جزو آثار ملی ایران ثبت شده است. بنای هارونیه در واقع خانقاه یا آرامگاهی است که بعد از حمله مغول ساخته شده است و ارتباطی بین آن با هارون الرشید و زندان و بقعه او ندارد، در واقع نام هارونیه از اوایل قرن 14 خورشیدی به این بنا داده شده و اساس تاریخی ندارد.
تشریح معماری بنای هارونیه
بنای هارونیه با وجود اینکه امروزه به شکل یک بنای مفرد در وسط شهر تابران توس قرار گرفته است، اما با توجه به نوشته های باقیمانده از دوره قاجار و پلان هارونیه می توان فهمید تا دوره قاجاریه این بنا یک منار و یا قلعه چهار برجی نیز داشته است. بنای اصلی به شکل مربعی بوده است که از آجر ساخته شده و بالای آن گنبدی دو پوش با ارتفاع 25 متر قرار گرفته است. به طور کلی هارونیه از سه قسمت پیش طاق، گنبد خانه و سه اتاق در ضلع شمالی تشکیل شده است. پیش طاق حدود 21 متر ارتفاع دارد و در حال حاضر در اصلی ورود به داخل بنا است. گنبد خانه مربعی شکل است و چهار شاه نشین با طاق های مقرنس کاری شده در آن مشاهده می شود. همچنین چهار پلکان مارپیچ در چهار گوشه گنبدخانه وجود دارد که در حال حاضر ورودی آنها مسدود شده است. این پله ها قسمت پایینی گنبدخانه را به راهرویی در طبقه دوم و پشت بام مرتبط می کند.
قسمت درونی دارای سه اتاق کوچک است که در ضلع شمالی قرار دارد و به هم متصل هستند. در یکی از اتاق ها دریچه ای برای ورود به زیر زمین قرار دارد که در حال حاضر بسته است اما عوام به اشتباه آن را زندان می‌دانند. از بخش های قابل توجه هارونیه می توان به طاق نماها، پنجره های مشبک و محرابی با تزئینات مقرنس اشاره کرد. پنجره های مشبک به شکلی بی نظیر نور فضای داخلی را تامین می‌کند و زیبایی فوق العاده ای به آن می‌دهد. با وجود اینکه از کاشی کاری در تزئینات داخلی و خارجی هارونیه خبری نیست، اما آجرکاری و مقرنس کاری های دوره تیموری شکل فوق العاده‌ای به آن داده است.
کاربری بنای هارونیه چه بوده است؟
عموم مردم این بنا را به نام زندان هارون می‌شناسند. اما در طراحی آن هیچ شباهتی به ساختار زندان دیده نمی‌شود. به لحاظ زمانی هم دوره زندگی هارون الرشید با بنا همخوانی ندارد. متون تاریخی باستان شناسان غیر ایرانی هم از هارونیه به عنوان مسجد یاد کرده است.
درباره کاربری این بنا اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. در بعضی نظرات اینجا خانقاه (محلی برای عبادت) یا مدرسه و همینطور قبر امام محمد غزالی از عارفان قرن ششم، در نظر گرفته شده است. نظرات دیگری وجود دارد که هارونیه بقایای مسجدی است که بعد از یورش مسلمانان روی آتشکده ساسانی ایجاد شده است. وجود اتاق هایی که در ضلع شمالی دیده می‌شود هم این فرضیه را به وجود می‌آورد که می تواند محل تدریس امام محمد غزالی باشد. نظریه ای هم مربوط به مقبره امام محمد غزالی وجود داشته است که در حال حاضر مردود است چون در کتب تاریخی به دفن ایشان در قبرستان عمومی و بیرون از باروی شهر اشاره شده است. با همه اینها از گردآوری مطالب تاریخی و خصوصیات معماری بنا و شباهتی که با نمونه هایی مثل آرامگاه علاءالدوله سمنان، مقبره بابا لقمان سرخس و مقبره سلطان سنجر در مرو به نظر می‌رسد که هیچ شکی در مقبره بودن بنا وجود ندارد. مردم بومی منطقه از هارونیه به عنوان محلی یاد می کنند که قتل 72 نفر از سادات در آن انجام شده است. همه این شک و شبهه ها درباره علت ساخت هارونیه و کاربری آن، به جذابیت های این بنای افسانه ای می افزاید.
چه چیزهای دیگری در هارونیه می‌بینیم؟
بقایای مسجد مدرسه ای متعلق به اواخر قرن پنجم و دوره سلجوقی در بخش ابتدایی محوطه هارونیه دیده می‌شود. این بنا طی حفاری های انجام شده در سال 1379 کشف شده است اما متاسفانه بخاطر تخریب شدید حمله مغول، چیز زیادی از آن به جا نمانده است و تنها می‌توان آثار ستون ها و کف پوش ها را مشاهده کرد.
درست روبروی بنای آجری هارونیه، سنگی به عنوان یادبودی از امام محمد غزالی قرار گرفته است. در سمت چپ بنا هم مجموعه ای از سنگ قبرهایی دیده می‌شوند که قدمت بسیار طولانی دارند و از گوشه و کنار خراسان در این محل جمع آوری شده اند، تا با آماده کردن شرایط لازم تبدیل به موزه ای از دیدنی ترین سنگ قبرهای تاریخی شود. در راستای آنها سنگ قبر استاد حسین خدیوجم نیز دیده می‌شود. خدیو جم نویسنده، محقق، مترجم و از غزالی پژوهان معاصر بوده که در سال 1365 از دنیا رفته است.
