نگاهی به مراسم عزاداری دهه آخر صفر مشهد

عزاداری برای معصومین در پایان صفر و با رسیدن به ایام شهادت امام رضا (ع) جلوه دیگری به خود می گیرد و مشهد را سراسر سیاه پوش می کند. آیین های عزاداری در مشهد به دو بخش تقسیم می شوند، آیین هایی که مختص حرم مطهر هستند و مراسم هایی که مردم آنها را برپا می کنند.

عزاداری صفر در حرم

گفتیم بخشی از مراسمات عزاداری خاص حرم امام رضا (ع) است، آیین هایی که اجرا کنندگان اصلی آن خادمان این حضرت هستند. اسنادی در آستان قدس رضوی وجود دارد که نشان دهنده سابقه طولانی برگزاری این آیین ها در ایام وفات پیامبر، شهادت امام حسن (ع)، امام رضا (ع) و اربعین حسینی در حرم است. در این مراسم ها مجالس خطبه خوانی، روضه خوانی و شمع گردانی انجام می شود.

خطبه خوانی و شمع گردانی

خطبه خوانی از دوره دوم پهلوی مرسوم بوده است. این آیین دو بار در سال یکی در شب عاشورا و دیگری در شب شهادت امام رضا (ع) برگزار می شود و طی آن خادمان با شمع گرداگرد صحن جمهوری می ایستند و عزاداری می کنند. اما آیین شمع گردانی متفاوت از خطبه خوانی است و از دوران صفویه برگزار می شود. این مراسم مختص به شب شهادت امام رضا (ع) است و طی آن بخشی از روشنایی حرم کم می شود و خادمان با شمع هایی در دست و گرداندن آنها در صحن، عزاداری می کنند.

روضه خوانی

برگزاری مراسم روضه خوانی در دهه پایانی صفر و ایام شهادت ائمه اطهار (ع) هم رسمی است که سابقه تاریخی دارد و هنوز هم اجرا می شود. اسنادی از دوره قاجاریه باقی مانده است که نشان می‌دهد آن روزها برگزاری این مراسم ها در صحن طلا بوده است. البته قدمت این آیین به قبل تر از آن و به دوران صفویه می رسد.

شام غریبان

مراسم سوگواری شام غریبان هم دو بار در سال برگزار می شود، در شب عاشورای حسینی و شهادت حضرت رضا (ع). طی مراسم شام غریبان، خادمین در سازمان مرکزی آستان قدس که در چهارراه شهدا واقع است جمع می شوند و بعد از برگزاری نماز مغرب به جماعت، با در دست داشتن شمع و با نظمی خاص به سوی حرم مطهر حرکت می کنند. در این شب بسیاری از مردم در دو طرف خیابان به تماشای این مراسم می ایستند و در کنار آرزوی سلامتی برای خادمین، از آنها تقاضای دعا دارند.

وقف برای پذیرایی عزادارن

حالا می‌رسیم به مراسم هایی که توسط مردم برگزار می شوند. کتب تاریخ گواهی می دهند که وسعت و اهمیت برگزاری مراسمات عزاداری در دوران صفویان بیشتر از قبل بوده است و اختصاص موقوفات جهت پذیرایی از عزادارن در آن روزها رواج پیدا کرده است. این مسئله را می توان در قوانین شاه طهماسب صفوی دید که به دستور او بخشی از موقوفات مزرعه حسینی هر ساله خرج چنین مراسمی بوده است.
در همین دوران بود که به تدریج دسته جات عزاداری شکل گرفتند و برگزاری مراسم به شکل آهنگین در محرم و صفر مرسوم شد. در آن روزها ایوان طلا، مسجد گوهر شاد و رواق دارالضیافه محل اصلی برگزاری عزاداری بود. متون و اسناد حکومتی به جا مانده از دوران افشاریه هم نشان از ادامه داشتن و گسترش این آیین ها در این حکومت دارد.

با پای پیاده تا حرم

عاشقان ائمه اطهار و از جمله امام هشتم، یکی از راه های عرض تسلیم و ارادت به ایشان را پیاده رفتن تا حرم در روز شهادت امام رضا (ع) می‌دانند و در این روز از هر گوشه ای از شهر پیاده های سیاه پوش را می بینید که به راه حرم را در پیش گرفتند. این رسم دارای سابقه ای چند صد ساله است و شاه عباس صفوی را می توان پایه گذار آن دانست. طبق گواهی تاریخ او مسیر محل حکومتش یعنی اصفهان تا مشهد را با پای پیاده آمده است.

ورود دسته های عزاداری

آمار نشان داده است که هر سال نزدیک به 4 هزار هیئت از خراسان و سایر استان ها، در دهه آخر صفر خودشان را به مشهد می رسانند. این رسم نیز مثل دیگر آیین هایی عزاداری چیز تازه ای نیست و سابقه ای تاریخی دارد. حرکت دسته ها در یک خط و با نوحه سرایی هایی که به زبان ها و گویش های محلی انجام می دهند، نمایشی با شکوه از یکدلی مردم در داغداری امامشان را نشان می دهد.
مشهد در محرم و صفر، به خصوص در روز چهل و هشتم شمایل دیگری به خود می گیرد، می توان گفت همه مردم شهر از کوچک و بزرگ در عزاداری شرکت می کنند و با ورود زائران برای شرکت در مراسم، ازدحام جمعیت به شکل غیر عادی بالا می‌رود.
هیئت ها و دسته های سینه زنی کوچک و بزرگ از هر محله ای بیرون می آید و با زنجیر زنی و علم گردانی در یک ردیف به سمت خیابان های منتهی به حرم حرکت می کنند.

به دوش کشیدن تابوت نمادین

یکی دیگر از رسومی که در روز چهل و هشتم دیده می شود، ساخت تابوتی نمادین و تزئین آن است. این رسم در مشهد در حال کمرنگ شدن است اما هنوز می توان آن را در برخی شهرهای کوچک و روستاهای اطراف شهرها دید.