پیشینه تاریخی حرم امام رضا (علیه السلام)
بر اساس گزارش های معتبر تاریخی، از همان ابتدای خاکسپاری امام رضا(ع)، بقعه ایشان دارای گنبد و بارگاه بوده است چون آن مکان ابتدا دارالاماره یا باغ حمید بن قحبطه بوده و هارون الرشید، خلیفه عباسی و پدر مامون در این مکان دفن شده بود. مامون پس از به شهادت رساندن حضرت رضا(ع)، دستور داد که ایشان را در کنار قبر پدر خود که در دهکده ای به نام سناباد و در نزدیکی روستای نوغان قرار داشت دفن کنند.
برخی از تاریخ نویسان بر این عقیده‌اند که حرم امام رضا (علیه السلام) بارها توسط مهاجمان و حاکمان متعصبی همچون سبکتکین غزنوی و غزهای ترکمان و مغول‌ها مورد تخریب قرار گرفته است. اما ارادتمندان علی بن موسی الرضا(ع) دوباره این حرم را بازسازی کرده اند.
ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه می‌نویسد که مغولان در سال ۶۱۸ ه. ق ابتدا به طوس حمله آوردند، شهر را غارت کردند و مردم را به قتل رسانیدند. سپس وارد مشهدالرضا شدند و آنجا را هم خراب کردند. اگر چه بعضی منابع از خرابی بارگاه مقدس رضوی به دست مغولان سخن گفته‌اند ولی باز مؤلف تاریخ آستان قدس رضوی از قول ابن ابی الحدید می‌نویسد با وجودی که مردم مشهد را به قتل رسانیدند، بارگاه رضوی را حداقل تخریب نکردند و احتمالا به غارت اموال و اثاثیه آن اکتفا کردند.
اما در دوره صفویه، تحولات خاصی در مرمت و بازسازی حرم امام رضا (علیه السلام) انجام شد. در این دوره بود که بر عظمت و شکوه حرم مطهر افزوده شد و مناره نزدیک گنبد که در عهد غزنویان برپا گردیده بود به امر شاه طهماسب مرمت و طلاکاری شد و در سال ۹۳۲ ه. ق خشت‌های نفیس کاشی روی گنبد به خشت‌های طلا تبدیل شد.
همچنین در سال ۱۰۱۰ هجری قمری که شاه عباس صفوی تصمیم گرفت پیاده به مشهد آمده و حضرت رضا(ع) را زیارت کند دستور داد گنبد را ترمیم کرده و آن را طلاکاری کنند. به دنبال این اقدامات تحولات دیگری در قلمرو حرم مطهر صورت گرفته از جمله توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی و اطاق‌ها، غرفه‌ها، سردرها، و ایوان‌های شرقی و غربی آن ایجاد رواق توحیدخانه و نیز گنبد الله وردی خان. شاه عباس با توجه خاص به آستانه حضرت رضاعلیه السلام، دستور داد تا هر کس به زیارت آن حضرت توفیق یابد می‌تواند عنوان «مشهدی» را مانند حاجی و کربلایی بر نام خود بیفزاید و این لقب از آن زمان رواج یافت.
پس از روزگار قاجار و در عصر پهلوی تعدادی از بناهای آستان قدس و خود ضریح مرمت گردیدند و ساختمانهای نوینی بنیاد شد. در سال‌های ۱۳۴۲-۱۳۴۴ش فضای حرم از سمت «بالاسر مبارک» توسعه یافت، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برداشتند و پس از ایجاد سقف بتونی، دیگرباره آن را کاشی‌کاری و تزیین کردند. ضلع شمالی حرم نیز توسعه یافت و به رواق «دارُالشُّکر» متصل شد. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی قرار داشت، بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته شد و به موزه انتقال یافت. از اقدامات دیگری که در این دوره انجام گرفت، ایجاد ساختمان بزرگ موزه و کتابخانه و ساختمان اداری و توسعه خیابان‌های اطراف حرم امام رضا (علیه السلام) و ایجاد فضای سبز را می‌توان ذکر کرد.
در بعضی از کتب تاریخی در مورد مرمت این بنای مقدس آورده اند که: دوره غزنویان سوری بن معتز، والی خراسان، مناره ای برای حرم امام رضا (علیه السلام) ساخت که احتمالا همین مناره مجاور گنبد است، مسجد بالاسر نیز که محراب آن باقی مانده توسط یکی از دبیران مسعود غزنوی ساخته شد.
در روزگار سلجوقیان شرف الدین ابوطاهر قمی پس از مرمت بنا گنبدی کاشی کاری شده را بر روی قبه حرم بنا کرد و مناره ای را کنار آن ساخت در دوره خوارزمشاهیان روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت که کتیبه هایی از آن زمان در حرم امام رضا (علیه السلام) موجود می باشد.
در قرن نهم هجری به دنبال کوشش‌های شاهرخ تیموری در آبادانی مشهد، به همت همسر وی گوهرشادآغا نخستین مسجد جامع شهر با نام وی در سمت قبله حرم که صحن جنوبی آستانه مبارکه را تشکیل می‌دهد به اتمام رسید. در دوران تیموری، صحن تیموری (عتیق) و اساس ایوان طلا توسط امیر علیشیر نوایی وزیر سلطان حسین بایقرا به وجود آمد
در دوره افشاریه نیز نادرشاه ایوان طلای صحن عتیق (انقلاب) و مناره بالای آن و بنای مناره ایوان شمالی را طلاکاری و تذهیب کرد و سقاخانه اسماعیل طلایی صحن عتیق احداث گردید.
دوران حکومت قاجار تعمیرها و تغییرهایی در آستانه مقدسه به انجام رسید از جمله اینکه، بنای صحن آزادی (نو) در سمت مشرق حرم به امر فتحعلی شاه و به مباشرت فرزندش علینقی میرزا و معماری حاج آقاجان صاحب بازارچه معروف در مشهد، ساخته شد. بنای دارالسعاده توسط الله یارخان آصف الدوله به سال ۱۲۵۱ ه. ق احداث شد و ترکیب رواق دارالضیافه در سال ۱۳۲۰ ه. ق انجام یافت.
اما در همین دوران حمله روس ها به حرم امام رضا (علیه السلام) باعث ایجاد خسارات زیادی به این مکان مقدس گردید. در ۱۳۳۰ق ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن مردمی که در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی زیادی را پدید آورد. در این حمله ۱۸ گلوله توپ به گنبد حرم مطهر اصابت کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید آمد و ساختمانهای جدیدی بنیاد گردید. در ۱۳۵۸ش، رواق «پشت سر» حدود ۱۸ متر توسعه یافت و سال بعد گسترش ۲ ضلع «پیش رو» و «پایین پا» جمعاً به مساحت ۳۶ مترمربع به انجام رسید و پایین پا ۷۰/۱ متر تعریض شد. از کارهای این دوره، ساختمان مجدد بستها و ایجاد بست طبرسی، ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی، بنای صحن های جمهوری اسلامی و قدس و جامع رضوی، آغاز بنای جدید کتابخانه و موزه، و بنای رواقی موسوم به «دارالولایه» را می‌توان نام برد.