آرامگاه غزالی کجاست؟
تا چند سال پیش این سوال که مقبره محمد غزالی در کدام شهر است، جواب درستی نداشت. شک و شبهه‌هایی زیادی در مورد مدفن محمد غزالی وجود داشته است از جمله اینکه ایشان در بغداد یا محوطه هارونیه به خاک سپرده شده اند. بر همین اساس سنگ یادبودی هم در بنای هارونیه، که می‌تواند محل عبادت و تدریس غزالی باشد قرار گرفته است. اما اطلاعات بدست آمده از منابع معتبر قرون پنجم و ششم هجری قمری نشان می‌داد که وی در بیرون باروی شهر تابران و در گورستان شهر به خاک سپرده شده است.
روزبهان خنجی مولف کتاب مهمان نامه بخارا در سال 915 هجری به توصیف مقبره پرداخته است که بسیار شبیه به محل کنونی است. از این تاریخ به بعد تا مدتها خبری از محل دفن او نبود تا اینکه در سال 1296 هجری شمسی یک کشیش آمریکایی مستقر در مشهد به نام دونالدوسون، پس از انجام مطالعاتی، گنبد هارونیه را به عنوان مقبره غزالی معرفی کرد. عیسی صدیق هم در سال 1310 همین نظر را ابزار داشت.
تا سال 1374 هیچ نشان دقیقی از آرامگاه امام محمد غزالی نبود و محل دفن او در محوطه هارونیه در نظر گرفته می‌شد، تا اینکه در این سال بعد از پیگیری میراث فرهنگی روی حفاری‌های غیر مجاز قاچاقچیان در توس، طی کاوش هایی که باستان شناسان انجام دادند، آثاری از آرامگاه امام محمد غزالی ظاهر شد. این مقبره در بیرون حصار شهر توس و غرب آرامگاه فردوسی قرار دارد.
بنای مقبره امام محمد غزالی
بنای منسوب به مقبره غزالی دارای دو طبقه است که طبقه بالایی به طور کامل تخریب شده و تنها اثر چند سنگ قبر روی آن دیده می‌شود که به خاطر عدم حفاظت کافی به میزان زیادی از بین رفته اند. طبقه پایین که به سرداب شناخته می‌شود، محل به خاک سپردن غزالی است و شامل فضایی هشت ضلعی می‌شود که نمای آجری و کاشی، همچنین وجود بقایای بخاری دیواری که بعدها تبدیل به محراب شده است، خبر از مسکونی بودن بنا در برهه ای از زمان و سپس تبدیل آن به مکانی برای عبادت می‌دهد.
آرامگاه محمد غزالی در واقعه حمله مغول از بین رفت و بعد از آن در دوره ایلخانی یعنی قرن هفتم مورد بازسازی قرار گرفته و تا قرن دهم برجی به سبک آرامگاه‌های ایلخانیان داشته است، چیزی شبیه به میل اخنگان که بعدها در اثر سیل تخریب شده است. با توجه به اینکه اهل تسنن اموات خود را در فضای روباز دفن می‌کنند این گمان وجود دارد استخوان های غزالی بعد از بازسازی دوره ایلخانی، درون تابوت قرار گرفته و به سرداب بنا منتقل شده باشد.
آیا قبر کشف شده متعلق به محمد غزالی است؟
به چند دلیل می‌توان با اطمینان گفت که این مقبره مربوط به محمد غزالی است:
1- محلی که اغلب متون تاریخی به عنوان مقبره غزالی آدرس داده اند، خارج از دیوار توس است و قبر یافت شده در سال 74 هم خارج از محدوده دیوار است.
2- شواهد باستان شناسی نشان می‌دهد که سه کاربری در بقایای این بنا قابل تشخیص است، مسکونی و عبادی که به دوره حیات غزالی برمی‌گردد، بنای عبادی مربوط به زمان فوت او و استفاده حامیان او به عنوان صومعه و خانقاه و مرحله سوم که فضای زیر بنا به گورخانه تبدیل شده است.
3- در کتب تاریخی به روشنی گفته شده است مقبره غزالی در قبرستان سفالقان توس واقع است. مکان کشف شده هم در همین حوالی است.
چطور به آرامگاه غزالی برویم؟
متاسفانه مسیر دقیقی برای رسیدن به محل دفن محمد غزالی وجود ندارد. برای رسیدن به آن باید به سمت آرامگاه فردوسی در 25 کیلومتری مشهد بروید. این مقبره در ضلع غربی آرامگاه فردوسی و با فاصله نزدیک به دو کیلومتری آن قرار دارد. به شاهنامه 82 بروید و بعد از وارد شدن به روستا و گذشتن از مقابل پاسگاه توس، با طی کردن 500 متر در جاده خاکی که در سمت چپ شما قرار دارد، می‌توانید خودتان را به مقبره برسانید. بهتر است از مردم محلی برای پیدا کردن آدرس کمک بگیرید.
کوتاهی در بازسازی مقبره غزالی با گذشت بیش از 20 سال
هرچند بیش از بیست سال است که مقبره منسوب به امام محمد غزالی کشف شده است، تنها به میزان خیلی کمی به محوطه اطراف آن رسیدگی شده است، و سایه بانی برای جلوگیری از باران و برف روی آن ساخته شده است. اما این مقدار چیزی است نیست که برای این عالم عالیقدر و طرفداران او کافی باشد. با توجه به جایگاه این شخصیت در جهان اسلام به خصوص بین اهل تسنن، می توان با ساخت مقبره ای در شان ایشان علاوه بر ادای احترام، در جذب گردشگر داخلی و خارجی هم قدم مهمی برداشت و این نقطه را به عنوان یکی از مکان‌های تاریخی مشهد به شکل گسترده تری معرفی کرد.
