همه چیز درباره ضریح امام رضا (ع) و تعویض آن

صندوق های چوبی مدفن

پیش از به وجود آمدن ضریح و حتی با وجود ساخت ضریح، بر روی مزار امام رضا (ع) صندوق‌هایی نصب بوده است که اولین آن صندوقی چوبی مربوط به قرن چهارم هجری، دومین صندوق به قرن ششم برمی‌گردد و جنس آن از چوب با روکش نقره بوده است. صندوق سوم معروف به صندوق عباسی از جنس چوب با روکش و میخ طلا و تزئیناتی زیبا و گران‎بها بود که از سال 1022 تا 1311 ه. ق بر مزار امام رضا (ع) نصب بود. در نهایت صندوق چهارم که از سنگ مرمر به رنگ سبز لیمویی است در سال 1311 تهیه و روی مرقد نصب گردید. این صندوق تا سال 1379 شمسی بر مدفن نصب بود و در این سال با سنگ مرمر سبزی که امروز در داخل ضریح امام رضا (ع) می‌بینیم تعویض شد.

ساخت ضریح بر مرقد مبارک امام رضا (ع)

چیزی که از اسناد تاریخی مشخص شده، حرم مطهر رضوی تا قرن هشتم فاقد ضریح بوده است و از زمان اولین ضریح امام رضا (ع) در دوره صفویان تا امروز پنج ضریح را به خود دیده است، که در ادامه به تاریخچه هر کدام اشاره‌ای داریم.  

اولین ضریح امام رضا (ع)

ساخت اولین و قدیمی‌ترین ضریح حرم امام رضا (ع) به سال 957 ه.ق یعنی دوران شاه طهماسب صفوی بر‌می‌گردد. این ضریح از چوب شمشاد یا صندل با پوشش طلا و نقره بوده است که بر روی صندوق چوبی مزار نصب شده است. البته شبهه‌هایی در تاریخ دقیق آن وجود دارد و بین عهد تیموریان، دوره شاه اسماعیل اول صفوی و شاه طهماسب صفوی شک است که آخری محتمل‌تر است. بعضی منابع نیز خبر از دفن شاه طهماسب در جوار ضریح حضرت می‌دهند.

ضریح دوم هدیه شاهرخ میرزا

دومین ضریح بارگاه امام رضا (ع) از جنس فولاد مرصع بوده است که به خاطر داشتن تزئیناتی از یاقوت و زمرد در هر گوی آن به ضریح نگین نشان معروف بود. این ضریح را شاهرخ میرزا تنها نوه باقی مانده از نادرشاه در سال 1160 برای حرم امام هشتم وقف کرد و این را کتیبه نصب شده روی ضریح سندیت می‌دهد. ضریح مرصع سه پنجره داشته است که اولین پنجره از جنس فولاد، دوم مفرغ بوده و سومی با زمرد و یاقوت تزئین شده است. ضریح نگین نشان بخاطر وقف دائمی بودن در حال حاضر نیز در سرداب و زیر ضریح چهارم قرار دارد. این ضریح به مدت 267 سال بر مرقد این حضرت نصب بود و در زمان نصب ضریح پنجم به سرداب منتقل شد.

ضریح سوم یا ضریح فتحعلی شاهی

ضریح سوم که از جنس فولاد بود در سال 1233 ه.ق و دوره قاجار و حکومت فتحعلی شاه ساخته شد. درباره بانی آن منبع قطعی وجود ندارد، برخی فتحعلی شاه را بانی آن می‌دانند. این ضریح با ورقه‌های طلاکوبی شده پوشیده شده و به مدت 100 سال مورد زیارت زائرین بوده است. این ضریح در دوره قاجار مورد دستبرد قرار گرفت اما ناصر الدین شاه بعد از سلطنت دستور تعمیر را داد. تا این زمان دو ضریح قبلی نیز بر روی مزار نصب بود اما در سال 1311 ضریح چوبی بخاطر پوسیدگی به طور کامل برداشته شد و دو ضریح دیگر یعنی ضریح مرصع و فولاد در جای قبلی خود نصب شدند.

ضریح چهارم معروف به ضریح شیر و شکر

ضریح سوم یا همان ضریح فولادی در سال 1338 شمسی به خاطر کوچک بودن و پوسیدگی ها تعویض به موزه آستان قدس منتقل شد. به جای آن چهارمین ضریح که به همت استاد محمد تقی ذوفن اصفهانی ساخته شد روی ضریح دوم قرار گرفت. این ضریح از طلا و نقره بود و به همین خاطر به ضریح شیر و شکر معروف شد. تزئینات این ضریح بیشتر از قبلی هاست و شامل چهارده دهانه به نماد از چهارده معصوم است. همچنین خوشه‌های طلایی انگور در چهار گوشه ضریح دیده می‌شود که به دست سید ابولحسن حافظیان قلم‌کار پیاده شده است و نمادی از نحوه شهادت امام رضا (ع) است.

ضریح پنجم (ضریح کنونی)

ضریح چهارم برای چهل سال بر مرقد مطهر نصب بود و در سال‌های آخر قسمت‌هایی از آن دچار پوسیدگی و ساییدگی شده بود و در نتیجه آسیب های وارده ناشی از انفجار بمب، استحکام لازم در مقابل سیل زائرین مشتاق را نداشت. به همین دلیل تصمیم به ساخت ضریح جدید گرفته شد و طرح پیشنهادی استاد فرشجیان توسط هیاتی از کارشناسان و هنرمندان برجسته کشور انتخاب و کار ساخت ضریح سیمین و زرین از سال 1372 شروع شد و 7 سال طول کشید. این ضریح ترکیبی از آهن، فولاد و چوب گردوست که روی آن با روکش طلا و نقره پوشیده شده است.

از ویژگی‌های خاص ضریح 12 تنی سیمین و زرین ساخت آن به صورت یکپارچه است. تزئینات سبک ایرانی و اسلامی به زیبایی هر چه تمام‌تر در ساخت این ضریح دیده می‌شود، از جمله استفاده از خط اسلیمی در آیات، قلم‌زنی و طرح گل آفتابگردان به نماد شمس الشموس در بخش گوشه های خارجی و هنر خاتم کاری در داخل ضریح که ایده تازه ای بود. نهایتاً بازگشایی درب های حرم برای زیارت ضریح پنجم که ضریح فعلی است در روز عید قربان سال 1379 انجام شد.

فلسفه ساخت ضریح چیست؟

اما شاید برای شما سوال شود که چه فلسفه ای برای ساخت این ضریح های مجلل وجود دارد، با وجود اینکه امامان میل به سادگی داشتند؟. چهار دیدگاه در این مورد وجود دارد:

1- از نظر ارزشی: انسان برای هر چیزی که بیشتر ارزش قائل شود، آن را زیباتر می‌سازد.

2-از لحاظ مذهبی: برای نشان دادن عشق و علاقه به اهل بیت، شیعیان طلا، نقره و جواهرات خود را برای زیباسازی بارگاه ائمه به کار می‌برند.

3- از لحظ فقهی: نذورات مردم برای حرم، صرفاً باید صرف توسعه بارگاه امام شود.

4- از لحاظ فرهنگی: ارزش قائل شدن برای بزرگان مذهبی می‌تواند بخشی از حفظ میراث فرهنگی کشور باشد. این کار می‌تواند در جذابیت فضا برای زائران هم مفید باشد و در ترویج فرهنگ و ارزش‌های اسلامی موثر باشد.