رواق دارالسیاده

این رواق به مساحت373 مترمربع درجنوب غربی حرم مطهردرزمان بانوگوهرشاد بنا شد.نامگذاری آن به ‹‹دارالسیاده›› ازآن جهت است که از قدیم محل تجمع وتدریس علماء،سادات ومنسوبین به خاندان امیرالمومنین(ع) بوده است.
این رواق به مساحت373 مترمربع درجنوب غربی حرم مطهردرزمان بانوگوهرشاد آغابانی مسجد گوهرشادبنا شد.نامگذاری آن به ‹‹دارالسیاده››ازآن جهت است که از قدیم محل تجمع وتدریس علماء،سادات ومنسوبین به خاندان امیرالمومنین(ع) بوده است.این رواق از طرف شرق به رواق دارالشرف و مسجد بالاسر و از جنوب به دارالحفاظ و از طرف غرب به مسجدگوهرشاد و از طرف شمال به رواق دارالولایه ارتباط دارد.
مرحوم محمد هاشم خراسانی گوید: این بنای مبارک از گوهرشاد آغا است طولش از جنوب به شمال سی و دو زرع است و عرض آن مختلف می شود وسطش مسدس طوریست و این رواق از بزرگترین رواقهای حرم است، زمین دارالسیاده مبارکه سنگ مرمر است و از آن به قدر نیم زرع سنگ مرمر است و بالای آن به اندازه یک زرع و نیم تقریباً کاشی معرق است .
دارالسیاده از لحاظ تزیینات، نگارستانی از هنرهای تزیینی معماری و جامع هنرهای دستی است. ازارة رواق از سنگ مرمر، بالای ازارة سنگی ازاره ای از کاشی معرق بسیار نفیس وبالای آن کاشی، کتیبه ای از سنگ مرمر که ابیاتی از مرحوم صبوری را به خط نستعلیق در بر دارد، از بالای کتیبه سنگی ، بقیه دیوار رواق و صفه ها وسقف بنا با آینه هایی که اصطلاحا گره گفته می شود آراسته شده است . این آینه کاری مربوط به سال 1300 قمری و قبل ازآن این بنا به صورت کاشی کاری بوده است .
قبورمشاهیری چون محمدمهدی خالصی،میرزا احمد مدرس یزدی ومحمدکوهستانی دراین رواق واقع شده است.
در سال 1084 زلزله به دارالسیاده مبارکه هم خرابی وارد نمود، شاه سلیمان که گنبد را مرمت و تعمیر کرد دارالسیاده را هم تعمیر نمود و در سال هزار و سیصد امیر الدوله آنرا آئینه کاری کرد.
بالای آن قصیده ای از مرحوم صبوری ملک الشعراء به خط نستعلیق از خطاط مشهور به میرزاآقا خوشنویس که به سنگ محجر شده و هفتاد و چهاربیت است و تاریخ آن هزار و سیصد می باشد اینک چند بیت از این قصیده را به نظر خوانندگان می رسانیم :
درگهی کائینه اش آئین عرش کبریاست قدسیان را بر درش پیوسته روی التجاست
درگهی گردون سمو و بقعه ای کیوان علو روضه رضوان غلام و کعبه جنت صفاست
سقف آن عالم پناه و فرش آن عرش اشتباه خاک آن عنبر سرشت و خشت آن بیضا ضیاست
در بالای دری که از دارالسیاده وارد دارالحفاظ می شوند، اشعاری به خط نستعلیق جلی کتیبه شده و از آن ابیات معلوم می گردد که در سال 1084 در عهد شاه سلیمان صفوی زلزله ای شدید در مشهد مقدس آمده و گنبد مطهر از آن آسیب دیده و شکست خورده است .
در گزارش آستان قدس ذکر شده : چون بر اثر گذشت زمان در سقف دارالسیاده خرابی هائی ظاهر گردید و آئینه کاری های آن برخی کهنه و ضایع شد و پاره ای به کلی ریخته و از بین رفته بود از سال 1330 شروع به مرمت سقف و تجدید آئینه کاری گردید و به تدریج خاتمه یافت و تا سالهای 1340-1344 شمسی چندین کتیبه زیبا و نفیس بر این رواق افزوده شد و سنگ فرش آن نیز به صورت بهتری تغییر کرد .
مرحوم مؤتمن گوید : قسمتی از این بنا در مغرب مسجد بالاسر حرم محترم واقع و به طرف جنوب امتداد دارد. این بنا از ابنیه گوهرشادآغا بانی مسجد گوهرشاد است که در اوایل قرن نهم هجری ساخته شده و از بزرگترین رواقهای حرم مطهر می باشد.
طول بنا از شمال به جنوب 86/31 متر و عرض آن در سه قسمت به اختلاف بدین قرار است : قسمت وسط که بزرگتر و به انضمام دو صفه شرقی و غربی آن صورت یک کثیر الاضلاع را نشان می دهد 30/19 متر و قسمت طرف شمال و جنوب آن هر یک 76/7 متر و ارتفاع از کف تا زیر طاق سراسر 87/20 متر .
کف دارالسیاده تماماً با سنگ مرمر فرش می باشد ، سنگ خاقانی زیر ازاره که سنگ مرمر است به ارتفاع 25/0 متر و بعضی نقاط 48/0 متر و از بالای سنگ مرمر تا ارتفاع 80/1 متر کاشی معرق نصب می باشد کاشی های مزبور به الوان مختلف و اکثر به اشکال مثمن و مسدس و مربع ترکیب یافته است .
در اوائل سلطنت صفویه بر اثر زلزله شدید شهر مشهد انشقاقی در گنبد روی داد همان وقت شکستی هم در بنا دارالسیاده پیدا شده است شاه سلیمان صفوی به مرمت آن پرداخته است. بالای دری که بین دارالسیاده و دارالحفاظ می باشد اشعار زیر به خط نستعلیق جلی نوشته شده که حاکی از ترمیم و تاریخ آن در سال 1086 می باشد .
سلیمان زمان چشم و چراغ دوده شاهان که کمتر چاکر درگاه او فغفور و خاقان شد
بنا تا کرد قصر دولتش از صنع یزدانی بنای ظلم در روی زمین یکباره ویران شد
شهنشاهی که گرگ از لرزه بیم شبان دائم بدور عدل او در پوستین بره پنهان شد
بفرق شاه گرتاج شهی نازد روا باشد که خاک درگهش زنیت ده دیهیم شاهان شد
بحمد الله عطا فرمود ایزد این سلیمان را هر آن چیزی که فخر خسروان و تاجداران شد
تزلزل چون به این عالی بنا افتاد از لرزش بهر سو رفته ها چون چاک در دلها نمایان شد
به تجدید بنایش داد فرمان شاه دین پرور کف گنجور همت از پیش سیم و زرافشان شد
چه بنیان کف جودش نمود آغاز در پایش کف سائل صدف سان پرزگوهرهای الوان شد
چراغ دولت شه با روشن تا ابد یا رب چنان کز مهر این گنبد فروزان شمع الوان شد
خرد گفت از زبان قدسیان تاریخ تعمیرش مطاف جن و انس آباد در عهد سلیمان شد
نزدیک به کتیبه فوق یک بیت زیر که حاکی از نام مباشر می باشد خوانده می شود .
هزار شکر که تعمیر این خجسته مقام بسعی بنده درگاه «زال» گشت تمام
بالای قسمتی از ازاره شرقی دارالسیاده که به دارالحفاظ می رود، قصیده ای از اشعار سرخوش شاعر حاکی از اینکه در بین دارالسیاده و دارالحفاظ در زمان حکومت فریدون میرزای فرمانفرما و تولیت میرزا فضل الله خان وزیر نظام به مباشرت حسن خان به سال 1271 ساخته شده بر روی سنگ و به خط نستعلیق کتیبه شده است .
به کاخ عالی شاهنشهی که بر در او نموده خسرو انجم به مسکنت مسکن
چراغ دوده حیدر فروغ دیده دین که چشم شرع شد از نور روی او روشن
بهین نتیجه موسی که کل خطه طوس زیمن مرقد او رشک وادی ایمن
به عهد دولت سلطان عصر ناصردین که شمع حشمت او را نهم سپهر لکن
بدور داوری عم شاه افریدون که برنتافته گردون زحکم او گردون
بگاه تولیت زین ملک فضل الله که مفتخر بوجود ویند فضل و حسن
کمیته چاکر این آستان عرش نشان مهین سلاله منصور خانزاد حسن
سر مهان خراسان سترگ سرتیپی که روز معرکه دشمن کش است و تیپپ شکی
چو داد زینت و آذین بر این همایون د ر که رفعت و شرف و فیض را بود معدن
چه دردری که فتد سایه اش به مهر سپهر چه دردری که بود پایه اش قرین قرن
بوصف زینت او هم گر کشیده زبان بشرح رفعت او عقل اگر گشوده دهن
باعتقاد من آن باد بسته در چنبر باجتهاد من این آب سوده در هاون
غرض چه شد در مشکوی بوالحسن شه دین زحسن سعی حسنخان هژبر و مستحسن
بدیهه از پی تاریخ سال سرخوش گفت از این عمل بحسن خوانده بوالحسن احسن
کتبه الداعی لدوام الدوله القاهره السلطانی العبد الحقیر الفقیر محمد حسین الاصفهانی 1271
سمت شمال ضلع شرقی دارالسیاده پنجره ای است نقره بین دارالسیاده و مسجد بالاسر مبارک که از آن ضریح مطهر و داخل حرم دیده می شود، ابعاد پنجره بدین قرار است 45/3 متر در 26/3 در سمت راست این پنجره که به پنجره فولادی معروف است همواره گروهی دست تضرع به درگاه خداوند دارند .
بر اثر مرور ایام در سقف دارالسیاده خرابی هائی ظاهر شده بود و برخی از آئینه های آن کهنه و فاسد شده و پاره ای ریخته و از بین رفته بود از سال 1330 شمسی به اهتمام مرحوم محمود بدر نائب التولیه وقت شروع به مرمت گردید و بتدریج تا سال 1340 در زمان تولیت مهران خاتمه یافت .
در صفه ای که طرف دارالحفاظ می باشد بالای در ترنجی است که روی آئینه نوشته شده «السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا»و در زیر آن آمده «کلمه لا اله اللله حصنی فمن دخل حسنی أمن من عذابی» طرف راست صفه و در طرف جنوب و همچنین در طرف شمال دو دائره قرار دارد که در یکی نوشته شده :
قال الله تبارک و تعالی : «قل لا اسئلکم علیه اجرا الا الموده فی القربی» و در دیگری نوشته «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا » و در صفه غربی نیز آئینه کاری شده و در آن خطوط و کتیبه هائی نوشته شده بدین قرار : «السلطان ابوالحسن علی بن موسی الرضا »
در زیر آن نوشته شده «ولایۀ علی بن ابی طالب علیه السلام حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی » و در زیر آن نوشته «و من یتق الله یجعل له مخرجا » و در زیر آن سه ترنج می باشدکه در یکی از آنها نوشته شده « إن أکرمکم عند الله اتقیکم» و در دیگری آمده «و إما بنعمه ربک فحدث» و در جای دیگر نوشته شده « الا بذکر الله تطمئن القلوب» و در دو دایره سوره مبارکه قدر نوشته شده است .
سنگ فرش دارالسیاده در سال 1344 در زمان نیابت تولیت امیر عزیزی تجدید شده است و در این صفه یک در منبت کار قرار دارد که خیلی قدیمی است و متأسفانه نوشته های آن قابل قرائت نیست و آنچه را که خوانده شده این است که: امر بتجدید هذه العماره … الشریف المترضی الاعظم الاعلم سلطان النقباء فی العالم امیر عبد الحی بن امیر طاهر الموسوی .
در این قسمت کتیبه ای هست که با خط نستعلیق روی سنگ نوشته شده و درباره چند رقبه موقوفه مطالبی آورده شده است و در دو طرف بالای کتیبه سنگی صفه دو عدد دائره هست که در آن «بسم الله الرحمان الرحیم» در وسط و آیاتی از قرآن در اطراف آن نوشته شده است و در زیر نوشته شده «الله – محمد علی – فاطمه – حسن – حسین»
در حاشیه در ورودی از مسجد گوهرشاد به دارالسیاده در داخل سوره مبارکه الم نشرح با خط ثلث روی سنگ نوشته شده است و در بالای در زیر طاق نوشته شده و من دخله کان آمنا . در صفه کوچک طرف جنوب غربی دارالسیاده متصل به مدرسه پریزاد محرابی قرار دارد و در آنجا سنگی بر دیوار نصب شده که در آن رقباتی از موقوفات مقبره محمدرضا ملقب به مؤتمن السلطنه خادم آستانه مبارکه نوشته شده است
در صفه مقابل آن که به طرف دارالحفاظ می روند کتیبه ای فارسی بخط نستعلیق نوشته شده :
چه خان بیهقی حاج فرامرز آنکه چون موسی بسان خضر در هر جا رفیق و همرهی دارد
دو مرقد ساخت در کوی شه دین فرقدین آسا خوش آنکو جای در کوی چنین شاهنشهی دارد
یکی بهر خودش دیگر برای شیخ دین پرور تقی کزعالم ایقان خبرآگهی دارد
نوآئین کرد از آن پس زآینه این صفه عالی که دروی هم چه جنت عاقبت خفتن گهی دارد
چه این صفه مصفا شد صبوری بهر تاریخش بگفت این صفه عالی سوی جنت رهی دارد
در وسط این ابیات به خط نستعلیق نوشته شده:« یا من فی البر والبحر سبیله ، یا من فی الافاق آیاته ، اللهم انی اسئلک ان تملا قلبی حبالک و خشیته منک و تصدیقا لککتابک عمل استاد محمد تقی ناظم تعمیرات آستانه مبارکه 1300، خاک روب آستان قدس محمد علی . »
در طرف راست این صفه که اکنون راه رو دارالحفاظ می باشد نوشته شده «لا اله الا الله الملک الحق المبین » و بعداز آن نوشته شده :
هر صبحدم زخون شهیدان کربلا خورشید می کشد علم آل مصطفی
می سازد از مصیبت اولاد مرتضی بر قد صبح پیرهن خون چکان قبا
بعد از آن نوشته شده حسبنا الله و نعم الوکیل نعم المولی و نعم النصیر و در طرف چپ نوشته شده
نومید و مفلسیم و نداریم هیچکس نقد وجود داده به تاراج صد هوس
نالان بگرد کعبه کوی تو چون جرس عصیان هزار و عمر گرفتار یک نفس
کوهی است آتش تو و ما گم زخار و خس چون درد و کون عاشق روی توایم و بس
کز خلد هست لطف تو صدبار خوشتر لطفی کن ای کریم و بفریاد ما برس
در وسط ابیات نوشته شده یا من علمه سابق لاحول و لا قوه الا بالله افوض امری الی الله بصیر بالعباد رب اغفرلی و لوالدی وارحمها کما ربیانی صغیرا و در بالای پنجره فولادی دارالسیاده نوشته شده است :
اللهم صل علی علی بن موسی الذی ارتضیته و رضیت به من شئت من خلقک اللهم و کما جعلته حجه علی خلقک و قائما بامرک و ناصر لدینک و شاهدا علی عبادک و کما نصح لهم فی السر و العلانیه و دعا الی سبیلک بالحکمه و الموعظه الحسنه فصل علیه افضل ما صلیت علی احد من اولیائک و خیرتک من خلقک انک جواد کریم .