این نما و سر‌در زیبا که در تصویر می‌بینید، تصویر خانه کوزه‌کنانی در اواخر دوره قاجار است؛ خانه‌ای که روزگاری کنسولگری انگلیس بوده و حالا پسوند بزرگ‌ترین خانه تاریخی مشهد را در توصیف نام خود دارد.
خانه کوزه کنانی مکانی خاطره‌انگیز در بین خانه های تاریخی مشهد به حساب می‌آید. این خانه که تاریخ ساخت آن به دوران قاجار باز می‌گردد، حتی در میان خانه های قدیمی شمال شرق ایران نیز عمارتی دیدنی است. جالب است بدانید گفته می‌شود رضا شاه چیزی حدود یک ماه در این خانه اقامت داشته. این شرایط از اهمیت خانه کنانی در فرهنگ مردمان استان خراسان رضوی حکایت دارد. از طرف دیگر این خانه اکنون به موزه مشروطیت تغییر کاربری داده است. با این حساب خالی از لطف نیست اگر در ادامه با خانه کنانی آشنا شویم و با هم گشت‌و‌گذاری در یکی از جاهای دیدنی مشهد کنیم.
خانه کوزه کنانی کجاست؟
همان‌گونه که انتظار دارید، خانه کوزه کنانی در یکی از محله‌های قدیمی مشهد واقع شده است. این خانه در محله چهارباغ قرار دارد. جالب است بدانید محله چهارباغ یکی از منطقه‌‌های اعیان‌نشین در مشهد قدیم به حساب می‌آید. در گوشه‌و‌کنار این محله عمارت‌های اشرافی وجود داشت که یکی از دیگری زیباتر بودند. این روزها محله چهارباغ مشهد از غرب به خیابان آزادی، ضلع شرقی مجموعه تجاری بازار مرکزی آستان قدس و کوچه تلفنخانه، از شمال به بالاخیابان، کوچه چهارباغ و کاروان‌سرای ملک منتهی می‌شود. برای رسیدن به خانه کنانی باید سری به خیابان شیرازی بزنید. سپس راه کوچه چهارباغ را در پیش بگیرید تا به کوچه پنجه برسید. خانه کوزه کنانی در کوچه پنجه قرار دارد.
خانه کوزه کنانی مشهد چه ویژگی‌هایی دارد؟
خانه کوزه کنانی در طول سالیانی که بنا شده، کاربردهای مختلفی داشته است. این خانه در روزگاران قدیم، مکان زندگی بود. مدتی نیز به کنسولگری تبدیل شد و زمانی هم حسینه بود. حتی برای مدتی این خانه در خطر تخریب قرار گرفت. با این حال، تاکنون بخت با خانه کنانی یار بوده تا این عمارت همچنان با جلال‌‌وشکوه خاص خودش گل‌سرسبد محله چهارباغ مشهد باشد.
هم اکنون این خانه، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. خانه کنانی با ۲هزار و ۳۴۰ متر بنا، یکی از اشرافی‌ترین خانه‌های مشهد قدیم به حساب می‌آید. این روزها خانه کنانی به موزه مشروطیت تغییر کاربری داده تا در کنار بنای این ساختمان، در داخل آن هم با یادگارهایی از روزگاران دوران مشروطه روبه‌رو باشیم.
خانه کوزه کنانی چه تاریخچه‌ای دارد؟
خانه کنانی در تاریخ ۱۲۴۷ خورشیدی در دوران قاجار ساخته شد. این خانه در آن زمان مکان زندگی اشراف قجری بود. در سال ۱۳۱۶، سرکنسول روس، در این عمارت سکنی گزید. مدتی بعد نیز کنسولگری آمریکا در این خانه مستقر شد. از حضور سرکنسول‌های کشورهای بیگانه در این عمارت سال‌ها گذشت تا اینکه در نهایت، فردی با نام حاج مهدی کوزه کنانی، این خانه را از آمریکایی‌ها خرید. حاج مهدی کوزه کنانی یکی از تاجرهای سرشناس مشهد قدیم به حساب می‌آمد.
درباره حاج‌کاظم کوزه‌کنانی
حاج‌کاظم کوزه‌کنانی، تاجر بنام شهر مشهد، اصالتا اهل کوزه‌کنان آذربایجان و از تبار حاج مهدی کوزه‌کنانی، از مشاهیر مشروطه‌خواه تبریز، بوده است. وی تاجر تنباکو بوده و با کشور شوروی، شهر عشق‌آباد به تجارت می‌پرداخته است. گفتنی است خانه‌ای به نام کوزه‌کنانی در تبریز، پس از مرمت و احیا موزه مشروطه شده است.
این تاجر برجسته پس از مدتی چهره در نقاب خاک کشید. وراث کوزه کنانی خانه را به هیئت مذهبی در خمینی شهر اصفهان فروختند. این اتفاق، تغییر کاربری خانه را از منزل مسکونی به حسینه به دنبال داشت. در نهایت نیز در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲، ملک کوزه کنانی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. گفته می‌شود در روزگاران قدیم، اشخاص سرشناسی مانند ستارخان، باقرخان، حاجی میرزا آقافرشی به این خانه تردد می‌کردند.
وقتی خانه کوزه‌کنانی چشم رضاشاه را هم می‌گیرد!
چندین سال قبل از وقایع شهریور۱۳۲۰ رضاشاه به مشهد آمده بود. او به منزل حاج‌کاظم کوزه‌کنانی رفت و او هم ناچار از پذیرایی بود. چند روزی از توقف شاه به مشهد گذشت. یک روز رضاشاه با همراهان خود، که کوزه‌کنانی هم در ردیف آن‌ها بود، در باغ مشغول گردش بود. وی که از ساختمان آنجا خوشش آمده بود، گفت: «حاجی عمارت قشنگی داری؛ من واقعا از آن خوشم آمد!»
غرض از این تمجید این بود که کوزه‌کنانی فوری بگوید: «اعلی‌حضرتا قابلی ندارد پیشکش می‌کنم!»، ولی حاجی‌کاظم که از رندان دهر بود، در پاسخ شاه گفت: «قربان! جان‌نثار خیلی زحمت کشیده تا مورد‌نظر همایونی واقع شده است!» ادای این جمله مثل آبی بود که روی آتش احساسات شاه ریختند و او فهمید که تیرش به سنگ خورده است!
خانه کوزه کنانی مشهد چه معماری دارد؟
همان گونه که اشاره کردیم خانه کنانی در دوران قاجار ساخته شده است. به همین دلیل نیز معماری زیبای قجری در گوشه‌و‌کنار این خانه نمود پیدا کرده است. خانه کنانی ۳ حیاط بسیار بزرگ دارد. طبق روال معماری‌های خانه‌های قجری، این ۳ حیاط از داخل به یکدیگر مرتبط هستند.دو در بزرگ ورودی‌های خانه را تشکیل می‌دهند. یکی از این درها، درِ اصلی خانه است. درِ دیگری هم در قسمت شرقی منزل قرار دارد. از قرار معلوم از این در برای ورود اسب و درشکه استفاده می‌شده است. ورودی اصلی خانه با چندین ستون بزرگ آجری خودنمایی می‌کند. این ورودی با ۵ پله به پایین می‌رود تا حیاط در فضایی پایین‌تر از سطح کوچه قرار بگیرد.
خانه کنانی ۲ بخش اصلی شمالی و جنوبی دارد. این ۲ بخش با حیاط مستطیل‌شکلی به هم مربوط می‌شود. قسمت جنوبی خانه ساختمانی یک طبقه دارد که بر روی زیرزمینی بنا شده است. در قسمت جنوبی ۴ ستون چوبی گرد خودنمایی می‌کند. اتاق نشیمن اصلی این منزل که در قدیم به آن شاه‌نشین گفته می‌شد، در طبقه همکف قرار گرفته است. در اطراف این اتاق، ۴ اتاق دیگر قرار دارد. اتاق شاه‌نشین خانه کنانی مساحتی برابر با ۱۰ در ۱.۷ متر دارد. این اتاق با پنجره‌های چوبی و رنگی زیبایی مزین شده است. زیرزمین این خانه نیز پنج اتاق بزرگ دارد که با ۳ ورودی در دسترس قرار می‌گیرد.
ساختمان شمالی خانه کنانی در ۳ طبقه ساخته شده است. این ساختمان از وسط به دو نیمه متقارن غربی و شرقی تقسیم می‌شود. هر کدام از این قسمت‌ها، ورودی جداگانه‌ای دارد. در ساختمان شمالی با اتاق‌های کوچکتری روبه‌رو هستیم. سقف این ساختمان چوبی است و آجر، ملات و گچ، مصالح اصلی ساختمان کوزه کنانی را تشکیل می‌دهد. در مجموع می‌توان گفت این خانه به لحاظ معماری بیرونی، طراحی نسبتاً ساده‌ای دارد.
این خانه یکی از معدود خانه‌های تاریخی باقی‌مانده در مشهد بود که دو بنا در طرفین حیاط داشت؛ یکی شاه‌نشین (بخش باقی‌مانده) با ستون‌ها، ناودان و رخ‌بام‌های قاجاری و دیگری خدمه‌نشین (بخش تخریب‌شده).
خانه کوزه کنانی مشهد چه امکانات گردشگری دارد؟
همان‌گونه که اشاره شد این روزها این خانه به موزه مشروطیت تغییر کاربری داده است. به همین دلیل اگر اهل موزه‌گردی هستید و به تاریخ مشروطه علاقه دارید، گشت‌و‌گذار در ساختمان کوزه کنانی شما را حسابی سرگرم می‌کند. از طرف دیگر چند اتاق در داخل این خانه پنجره‌های رنگی قدیمی دارند. این پنجره‌ها، نورگیری زیبایی به اتاق‌ها می‌دهد. پیشنهاد می‌کنیم این شرایط را به فال‌نیک بگیرید و عکس‌های خاطره‌انگیزی از اتاق‌های ساختمان کوزه کنانی بردارید.
به این نکته هم اشاره کنیم که به لحاظ گردشگری در این مکان خبری از امکانات رفاهی نیست. ناگفته نماند بر خلاف اینکه ساختمان کوزه کنانی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده، مدتی پیش قسمتی از آن تخریب شد. با این حال امیدواریم در آینده‌ای نزدیک عزمی برای مرمت یکی از زیباترین خانه های قدیمی مشهد جزم شود.
خانه کوزه کنانی به کدام جاهای دیدنی مشهد نزدیک است؟
قرارگرفتن این خانه در یکی از محله‌های قدیمی مشهد، شرایطی مناسب برای گشت‌و‌گذار در بافت مشهد قدیم فراهم کرده است. همان‌گونه که حتماً حدس زده‌اید، بارگاه امام رضا (ع)، اولین و بهترین جای نزدیک به ساختمان کوزه کنانی است. مسجد گوهرشاد، گنبدسبز، مسجد ۷۲ تن، آرامگاه پیرپالاندوز و کلیسای مسروپ مقدس، از جاهای دیدنی نزدیک به ساختمان کوزه کنانی شناخته می‌شود. برای اینکه از سفر مشهد با دستی پر از سوغاتی برگردید، حتماً سری به بازار رضا و بازار مرکزی بزنید. این بازارها فاصله چندانی با ساختمان کوزه کنانی ندارد.
خانه کوزه کنانی مکانی برای آشنایی با فرهنگ مشهدی‌های قدیمی است. معماری زیبای این خانه شما را به خاطره‌های دور می‌برد تا برای مدتی هم که شده روزمرگی‌ها را کنار بگذارید و غرق در خاطره‌های خوش گذشته شوید.
