سابقه تاریخی تأسیس بیمارستان امام رضا(ع) در مشهد

اسکندر بیگ ترکمان در عالم‌آرای عباسی ذیل ترجمه‌ی حکیم عمادالدین محمود، ضمن علاقه‌مندی دربار صفوی به آستان قدس رضوی می‌نویسد: «در علم و حکمت و دانشوری و حذاقت مشهور آفاق بود؛ رسالات مرغوب و نسخه‌های غریب او در علم طب و ترتیب معاجین و معالجه امراض مزمنه و مواد حارّه معتمدٌعلیه اطبا است».

تا آن‌جا که می‌گوید: «چون شاه جنت‌مکان در رواج و رونق آستانه‌ی مقدسه حضرت امام الجن و الانس باقصی الغایه توجه مرعی داشته، از مر طبقه‌ی اطبا آن‌چه بهتر بود به خدمات آن سرکار تعیین می‌فرمودند، او نیز به طبابت سرکار فیض آثار مأمور گشته مدت‌ها در مشهد معلّی به معالجه مرضی مشغول داشت».

نام اثر در فهرست آثار ملی ایران: ساختمانهای قدیمی بیمارستان امام رضا (ع)

قدمت و دوره تاریخی: پهلوی اول

آدرس بیمارستان امام رضا (ع) مشهد : خراسان رضوی، مشهد، استان خراسان، شهرستان مشهد، از شمال محدود به خیابان ابن سینای شرقی و میدان امام رضا

شماره ثبت ملی: 5958

تاریخ ثبت: ۱۳۸۱/۰۵/۰۸

…

ساختمانهای قدیمی یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در مشهد است که قدمت آن مربوط به پهلوی اول می باشد و در تاریخ ۱۳۸۱/۰۵/۰۸ به شماره ثبت 5958 در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است .

استان خراسان رضوی دارای جاذبه های گردشگری، باستانی و طبیعی بسیاری است که ساختمانهای قدیمی بیمارستان امام رضا (ع) شهرستان مشهد یکی از آثار تاریخی و دیدنی این استان می باشد.

گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تیموری (حک. 807-850ق) مسجد گوهرشاد را بنا کرد. در جوار حرم دارالشفایی نیز ساخته بود که تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست.

با تکیه بر اسناد و وقف‌نامه‌های آستان قدس رضوی مشاهده می‌شود که عتیق بن احمد ملک اسماعیل در سال 931ق تعدادی از رقبات مزرعه‌ی کنویست را جهت درمان بیماران، اطعام فقرا و مساکین، صادرین و واردین، بیماران و غریبان و روشنایی و خدام و حفاظ عتبه عالیه وقف می‌کند.

مولانا قاسم ترشیزی در 1011ق/ 1590م به شغل بیمارداری و بیمارباشی در دارالشفای حضرت منصوب می‌باشد. مهدی قلی بیگ میرآخورباشی در رجب سال 1027/1606م هشت عشر درآمد حمام وقفی خود را صرف ادویه و اشربه‌ی شربت‌خانه و دارالشفای حضرت کرده است. یعنی دارالشفای حضرت قبل از حکومت شاه عباس دایر بوده و به بیماران خدمات می‌داده است. از دوره‌ی افشاریه و زندیه نیز اسنادی وجود دارد که بعضی از موارد آن ذکر شد.

اما دارالشفاء در دوره‌ی قاجاریه توجه و گسترش بیشتری می‌یابد و در خصوص دارالشفاء در این دوره، مآخذ و منابع فراوانی وجود دارد؛ چنان‌چه میرزا علی خان سرهنگ، معروف به نوبر در رساله‌ی جغرافیای آستان قدس رضوی تألیف 1310ق/ 1889م می‌گوید: «دارالشفای حضرت که در بالا خیابان است، محض استشفای مریض‌های زوارین و فقرا، دوا مفت می‌دهد… مریض‌خانه بسیار مزيّن است بر تختخواب و آسایش از برای مریض و تشک و لحاف و آفتابه لگن در روی میز چوبی، کاسه‌های مسی برای دوا خوردن، در آشپزخانه‌اش آش برای مریض غذا و نخودآب می‌پزند».

در فردوس التواریخ آمده است:

«… از آن جمله یکی از دارالشفای مبارکه است که همیشه جمعی در آن‌جا به ساختن دوا و غذا مشغولند که رنجوران و مریضان از غربا و زائران و مجاوران ارض فیض اقدس به دستیاری کارکنان زکی از اطبای حاذق و جراح و کحّال و پرستار و نگه‌دار و معین بوده در حفظ صحت آن می‌کوشند و استعلاج ایشان را از دوا و غذا داده تا از شفاخانه یا من اسمه دواء و ذکره شفا، شفا یابند».

در این زمان که میرزا موسی خان، برادر میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی، متولی باشی آستانه است به سال 1260ق/ 1844م به امور دارالشفاء رسیدگی کرد و موقوفه‌ی آن را احیا نمود و شکل نوینی را بنا نهاد و طبیبان و جراحان حاذقی را به کار گمارد.

عبدالحمید مولوی در کتاب موقوفات آستان قدس نوشته است:

«سرای ناصری در سابق، دارالشفاء آستان قدس بوده، ناصرالدین شاه در سفر اول که به مشهد می‌کند، دارالشفاء آستان قدس را که در عهد صفویه و نادرشاه در این محل بوده می‌بیند و می‌گوید این محل برای دارالشفاء مناسب نیست. او دستور می‌دهد در بالا خیابان در جایی که از بازار دور است مکانی برای دارالشفاء بنا گردد».

در آن زمان عضدالملک متولی بوده و در ضلع جنوبی بالا خیابان دارالشفاء جدید را می‌سازد و تا زمان محمد ولی خان اسدی مورد استفاده‌ی زائران و ساکنان مشهد مقدس بوده و بعد از تأسیس بیمارستان شاه‌رضا، دارالشفاء تعطیل گردید ولی محل دارالشفاء به صورت یک درمانگاه به نام درمانگاه رازی به فعالیت خود ادامه داد.

پهلوی اول محل جدیدی را در محل باغ هشت‌آباد احداث کرد که زمین آن را حاج بی‌بی همسر میرزا یحیی اهدا نمود.

ابوطالب رضوی فرزند محمدعلی قائم مقام که ابتدا نظارت و سپس نظارت و ریاست دارالشفاء را در اختیار داشته، از سوی متولی به خاطر حسن تدبیر مورد تشویق قرار گرفت. بعد از احداث بیمارستان جدید ریاست آن به میرزا ابوطالب رضوی واگذار شد.

طب نوین در آستان قدس رضوی

طب نوین، نخست توسط پزشکان اروپایی به مشهد آمد که به تدریج بر طب سنتی غلبه کرد. دارالشفای حضرت که در زمان پهلوی اول به علت افزایش جمعیت پاسخ‌گوی مریضان نبود باعث شد که بیمارستان شاه‌رضا در سال 1307ش در زمان نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی پایه‌ریزی شده و ساخت آن آغاز گردد و در سال 1313 بهره‌برداری از آن شروع شد.

بیمارستان امام رضا(ع)

ساختمان دارالشفاء یا مریض‌خانه‌ی آستانه که در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی بیمارستان شاه‌رضا نامیده شد، در مزرعه‌ی الندشت که موقوفه‌ی آستان قدس می‌باشد، به مساحت 217900 مترمربع بنا گردید.

نخست با یک‌صد تخت شروع به کار کرد و بعد به مرور زمان گسترش پیدا نمود و اصولاً برای بیماران فقیر و بینوا تأسیس شد.

در سال 1316ش آموزشگاه پرستاری در این بیمارستان زیر نظر پرستاران خارجی تشکیل شد که در سال 1320 به پرستاران ایرانی واگذار گردید.

در سال 1324 ساختمان گوش و حلق و بینی دایر و به تدریج بخش‌های مورد نیاز به آن افزوده گشت.

آستان قدس رضوی با هدف پیشرفت علم پزشکی اقدام به استخدام پزشکان خارجی به ویژه در بخش جراحی بیمارستان امام رضا(ع) کرد.

ابتدا پروفسور هامر شلاک(Hamer shelak) به عنوان دومین رئیس بیمارستان و متخصص زنان و زایمان تبعه‌ی آلمان را به خدمت درآورد. بعد از شهریور 1320 از نفوذ آلمان‌ها در بیمارستان شاه‌رضا کاسته شد و بعد از آن حضور دکتر باروخ(fr. Baroch) اهل چک به همراه همسرش در بخش جراحی، پروفسور بوتارو (Botaru) فرانسوی نیز در بخش جراحی و پرستاران فرانسوی در جذامی‌خانه‌ی مشهد در مزرعه‌ی محراب خان را شاهد می‌باشیم که نشانه‌ی خدمات ارزنده و تلاش پی‌گیر آستان قدس رضوی در جهت به کارگیری از طب نوین و تجهیزات نوین پزشکی به شمار می‌آید.

بیمارستان منتصریه

از دیگر بیمارستان‌های درمانی و بهداشتی آستان قدس رضوی «بیمارستان منتصریه» می‌باشد. این بیمارستان در زمینی به مساحت 3500ذرع مربع در حاشیه‌ی خیابان جنت بنا گردیده و واقف آن بانویی به نام رابعه زوجه‌ی حاج محمدحسن میرزا منتصرالملک است که در سال 1297ش این بیمارستان را می‌سازد که در سال 1327 به آستان قدس رضوی واگذار گردید.

جذامی‌خانه

این آسایشگاه در زمین وقفی محراب‌خان واقع در شمال مشهد مقدس قرار داشت. براساس اسناد و مدارک آستان قدس، این مؤسسه در سال 1303ش به وجود آمده و در اختیار بیماران مبتلا به جذام قرار گرفت. حضور پرستاران فرانسوی در جذامی‌خانه‌ی مشهد از جمله اهداف آستان قدس رضوی در جهت به کارگیری از طب نوین بود. این پرستاران فرانسوی‌تبار، سالیان سال و تا پایان عمر در خدمت بیماران جذامی بوده و از هیچ‌گونه کمکی به بیماران مضایقه نکردند.