شهر مشهد یکی از شهرهای تاریخی کشور بوده و همچنین به علت وجود حرم مطهر امام رضا(ع) از گذشته تا کنون معماری خانه‌های حرم مقدس ایشان بسیار قابل تامل و ارزشمند است.
«خانه داروغه» یکی از چند خانه تاریخی و مهم شهر مشهد بوده که بیانگر هویت فرهنگی و تاریخی مردم این شهر است. خانه داروغه در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران (وحدت اسلامی 21) کوچه داروغه از دوران قاجار به یادگار مانده است.
این خانه در مهرماه 1381 در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی(به شماره ثبتی 6357) به ثبت رسیده که در حال حاضر دسترسی به این مجموعه تاریخی از طریق خیابان نواب صفوی، نواب 8، کوچه کشمیری‌ها و همچنین نواب 2 امکان پذیراست. در سال 1391 این خانه زیر نظر شهرداری مشهد قرار گرفت و با صرف هزینه‌ای بالغ بر 3 میلیارد تومان مورد بهسازی جهت جلوه‌گری فضای ایرانی، اسلامی و تاریخی مرمت شده است.
نحوه ساخت بنای خانه داروغه در سه جبهه شرقی، غربی و شمالی با اندکی انحراف از موقعیت جغرافیایی به صورت دو طبقه همکف و اول و حیاط مستطیلی شکل ساخته شده است.
از جمله مواردی که در ساخت و معماری این خانه تاریخی بسیار اثرگذار بوده است، می‌توان به مواردی چون شرایط اقلیمی، حوادث حکومتی و سیاسی، مجاورت بنا با امام رضا(ع) و همچنین بهره‌گیری از مصالح بومی اشاره کرد.
خانه داروغه در زمینی به مساحت 630.71 مترمربع و سطح زیربنای 477 مترمربع بنا شده است. طبقه زیرین قسمت غربی بنا مفصل‌تر از قسمت شرقی آن شامل اتاق‌های استراحت تابستانی نظیر حوض‌خانه و اتاق بادگیر است.
درخصوص تاریخ و مالکیت خانۀ داروغه به جهت نبود سند مکتوبی، چندین روایت و حدس از مالکیت بنا و تاریخچه آن وجود دارد.
روایت اول: استناد به کتب تاریخی
به روایت زین‌العابدین میرزا و با استفاده از کتاب نفوس ارض اقدس یا مردم قدیم مشهد به تصحیح مهدی سیدی هویت بانی بنای خانه داروغه مربوط به «یوسف خان» شناسایی شده است که اعتقادات و ایدئولوژی در ساخت خانه باتوجه به موقعیت قرار گیری به اواسط دوره قاجاریه مربوط می‌شود.
روایت دوم: گزارش پرونده ثبتی
خانه داروغه فاقد کتیبه و تاریخ ساخت مشخص است؛ اما باتوجه به پرونده ثبتی و تحقیقات میدانی از مردمان این منطقه در حدود 120 سال قبل به دستور شخصی در اواخر حکومت قاجاریه و با دخل و تصرف معماران روسی ساخته شده است.
روایت سوم: تحقیقات میدانی
مالک اولیه خانه شخصی معروف به داروغه بوده که احتمالا با نام «یوسف خان هراتی» که خود داروغه مشهد بوده و در دستگاه قاجاریه منسبی داشته، ساخته شده است. پس از یوسف خان هراتی مالکیت خانۀ داروغه را خانواده دستمالچی به عهده گرفت و پس از آن این خانه تاریخی در اختیار حوزه علمیه قرار گرفت که محل اسکان عده‌ای از طلاب بوده است. حدود 40 سال پیش از این خانه داروغه توسط چند نفر اهل میبد یزد خریداری و تبدیل به حسینیه میبدی‌ها شد. در این دوران دخل و تصرف خانه داروغه معماری و تغییر بنای بسیاری به خانه اعمال شده است.
روایت آخر: مطالعات باستان‌شناسی
باتوجه به تحقیقاتی که در سال 91 صورت گرفته، شواهدی از آثار منقول (سفالینه‌ها و ظروف) و غیر منقول (اجرای معماری، ته‌رنگ و دیوارهای خشتی با ابعادی متفاوت) به دست آمده، تاریخ این بنا پیش از دوران قاجاریه مطرح شده است.
خانه داروغه را به جهت نوع ساختار بنا می‌توان به چندین بخش جذاب میان‌سرا (حیاط)، ایوان و راه‌پله‌های ورودی، اتاق چهار در با نمای پنج در، اتاق بادگیر، اتاق کرسی، اتاق مهتابی، اتاق نقاشی، اتاق بخاری هیزمی و اتاق مطبخ تقسیم کرد که هرکدام معماری و ویژگی‌های خاص خود را دارد.
میان‌سرا خانه داروغه مساحت تقریبي ۴٠٠ متر مربع که به صورت مربع مستطیلي است که در این بخش خانه فضاهای حوض و باغچه‌ها قرار دارد.
ایوان و راه‌پله‌های ورودی
ورودی به اتاق‌های طبقه اول با دو راه پله در طرفین جبه شمال غربی به‌صورت مورب ساختمان از طریق پلکان‌هایی که از کف حیاط فعلی است شروع می‌شود و در طرفین اتاق مرکزی (شاه‌نشین) قرار دارد. ایوان در دو طبقه مسقف با پوشش تخت تیرپوش توسط ستون‌هایی با مغز چوبی و نمای آجری مهار و سقف دو جداره تزئینی معماری شده است. از تزئینات ایوان می‌توان به آجرکاری، کاشی‌کاری، چلنگری و تزئینات چوبی بی‌نظیر دوره قاجاری اشاره کرد.
اتاق چهار در با نمای پنج در
در این قسمت همان تالار اصلی خانه واقع شده در اشکوب دوم و رو به ایوان بزرگی قرار گرفته است؛ از جمله ویژگی‌های این بخش می‌توان به در نظر گرفتن چهار دَر به هم پیوسته برای این قسمت خانه که در واقع همان اتاق پنج دری در دیگر خانه‌های قاجار است، اشاره کرد.
اتاق بادگیر
اتاق بادگیر در طبقه زیرین ایوان گوشه جنوب غربی بنا، قرار دارد که در وسط آن حوضچه‌ای جهت خنک نمودن باد خروجی از دهانه بادگیر تعبیه شده که از طریق سه در به اتاق‌های هم‌جوار، هوای خنک را انتقال می‌دهد.
اتاق مهتابی
اتاقی با ابعاد 40.6 در 34.4 متر مربع است که در زیر این فضا، اتاق سرداب وجود دارد و این اتاق به جهت این که مهتابی نامیده می‌شود و به علت وجود حوض‌خانه در طبقه همکف باعث سرد و خنک بودن هوای اتاق در روزهای گرم تابستان می‌شود.
نکته جالب توجه در این فضا آن است که این فضا در تابستان و زمستان مورد استفاده قرار می‌گرفته که گواه این امر حضور شومینه‌های کنسول‌دار دیواری با گچ‌بری‌های رنگی برجسته در مرکز اتاق است.
اتاق نقاشی
در این اتاق، نقاشی دیواری به روش اروپایی مشهود است که رودخانه و وجود قایق‌های تاریخی بیشتر به سبک اروپایی در کشیدن این نقاشی بیان‌کننده این سبک است.
اتاق بخاری هیزمی
این اتاق فضایي با ابعاد 87.3 × 12.4 متر مربع بوده که بخاری استوانه‌ای (جنس چدن) طویلی که از بالا تا پایین ادامه دارد، در وسط اتاق قرار دارد که باعث گرم شدن این اتاق و اتاق پشت آن که در حال حاضر چیز زیادی از آن باقی نمانده، می‌شود. نمونه این بخاری در خانه‌های جنت مشهد که هماکنون فرهنگ‌سرای بهشت است نیز دیده می‌شود.
اتاق مطبخ
این فضا با دریچه‌های هوایی، مستقیما به بام راه دارند و دو تنور و اجاق که آثارش بر روی بدنه‌ها کاملا مشهود است، از جمله فضاھایي است که کاربرد خود را در راستاي عملکرد اصلیش ھمچنان باقي نگه‌داشته است.
در اتاق مطبخ که در گوشه خانۀ داروغه و زیر اتاق چهار در قرار دارد، هماکنون چای‌خانه‌ای به سبک سنتی قدیم در حال فعالیت است.
فضای آرامش‌بخش خانۀ داروغه و به دور از هیاهوی هسته مرکزی شهر مشهد باعث شده که لذت نوشیدن چای در کنار بازدید از این فضای تاریخی و همچنین فضای مفرح حیاط این خانه خاطره شرینی برای گردشگران رقم زند.
