طوس یا توس از شهرهای تاریخی خراسان، که در نزدیک مشهد در شرق ایران واقع شده است. بنیاد این شهر به پیش از اسلام و دوره ساسانیان برمی‌گردد. پس از فتح خراسان توسط مسلمانان، طوس به مرکز ولایت و از شهرهای پررونق خراسان تبدیل شد. ولایت طوس دارای چهار شهر بزرگ طابران، نوقان، بزدغور(طرقبه) و رادکان بود.
هارون از خلفای عباسی در این منطقه درگذشت و در اطراف روستای سناباد طوس دفن شد. طوس محل شهادت علی بن موسی الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان است و پس از شهادت به دستور مأمون عباسی در روستای سناباد دفن شد. امام رضا در ادامه ابیاتی که توسط دعبل سروده شده بود از مدفن خود در طوس خبر داده بود.
طوس یکی از مراکز علمی خراسان به شمار می‌رود. از مهم‌ترین شخصیت‌های طوس می‌توان به جابر بن حیان، محمد بن اسلم طوسی، ابوالقاسم فردوسی،شیخ طوسی،خواجه نصیرالدین طوسی و محمد غزالی اشاره کرد.
این شهر در دوره مغولان و تیموریان به شدت تخریب شد و بسیاری از ساکنان آن قتل عام شدند. به دنبال این حوادث بسیاری از ساکنان طوس به اطراف مرقد امام رضا رفته و در آنجا ساکن شدند. از این رو طوس به حاشیه رفت و به تدریج از جغرافیای خراسان محو شد؛ در مقابل حرم امام رضا (ع) و اطراف آن که به مشهد یا مشهدالرضا شهرت یافت، به یکی از مراکز مهم تشیع تبدیل شد.
موقیعت جغرافیایی
شهر کهنه طوس از توابع بخش مرکزی مشهد در خراسان رضوی که در شمال این شهر واقع شده است. فاصله آن تا مشهد ۲۵ کیلومتر است.
پیشینه تاریخی طوس
برخی معتقدند سابقه طوس به زمان هخامنشیان برمی‌گردد و در آن دوره سوسیا (Susia) نام داشته است. اما در منابع تاریخی تا دوره ساسانیان نامی از شهر توس به میان نیامده است. توس در دوره ساسانیان یکی از آبادترین مناطق ایران بوده است. برخی گزارشها بنای این شهر را به جمشید پیشدادی و تجدید آن را به طوس بن نوذر نسبت می‌دهند.
پس از اسلام
بیشتر مردمی که در ویرانی‌ها موفق به فرار شده بودند به سناباد رفته و نزدیک مرقد امام رضا(ع) ساکن می‌شدند. بدین ترتیب مشهدالرضا به تدریج گسترش یافت و جایگاه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی طوس به مشهد منتقل شد. توجه ویژه تیموریان به حرم امام رضا (ع) از جمله ساخت مسجد گوهرشاد در کنار حرم و به رسمیت یافتن مذهب تشیع در دوره صفویان که به دنبال آن مشهد نیز به یکی از کانون‌های تشیع تبدیل شد، نقش مهمی در انتقال جایگاه سیاسی، اجتماعی و مذهبی از طوس به مشهد داشت. بدین ترتیب رفته رفته از قرن نهم به بعد طوس به خرابه‌ای تبدیل شد، از جغرافیای تاریخی حذف و جای خود را به مشهد داد.
با ورود اسلام به خراسان طوس نیز در سال ۲۹ق توسط عبدالله بن کریز فتح شد. طوس در سده‌های نخست هجری دارای چهار بخش(شهر) طابران، نوقان، بزدغور(طرقبه)و رادکان بوده است که در این میان نوقان بزرگ‌‌ترین و مهم‌ترین شهر ولایت طوس در سده سوم هجری به شمار می‌آمده است.
والی طوس در دوره هارون و مأمون عباسی فردی به نام حمید بن قحطبه طائی بود. او در سناباد کاخ باشکوهی داشت. هارون که برای سرکوب شورش‌های خراسان به طوس سفر کرده بود در راه بیمار شده و پس از توقف در سناباد در ۱۹۳ق درگذشت. پیکر او را در باغ حمید بن قحطبه طائی که بعدها به بقعه هارونیه مشهور شد، دفن کردند.
بر اساس گزارش مورخان و جغرافیدانان مسلمان سده‌های سوم تا نهم هجری نظیر یعقوبی(درگذشته۲۸۴ق)،اصطخری، ابن‌حوقل، ابنخلکان، مقدسی، هروی و مستوفی طوس در این سده‌ها شهری آباد و پررونق، مرکز ولایت و بیش از هزار روستا را در برمی‌گرفت.
حمله ترکان غزو، مغولان و تیمور در سده‌های ششم تا هشتم هجری قتل عام مردم و ویرانی طوس را به دنبال داشت. اگرچه طوس در دوره تیموریان پس از تخریب، به فرمان شاهرخ پسر تیمور دستور آبادانی شهر و بازگشت مردم آواره داده شد اما دیگر شکوه سابق خود را ندید.
محل شهادت و مدفن امام هشتم شیعیان
پس از شهادت امام رضا(ع) در راه بازگشت از مرو به عراق در سال ۲۰۳ق در طوس، پیکر ایشان به دستور مأمون در باغ حمید بن قحطبه در حوالی روستای سناباد در چهار فرسخی طوس دفن شد. این مکان در ابتدا از بنای خاصی جز آنچه که در سابق بقعه‌ای بر قبر هارون عباسی ساخته شده بود، برخوردار نبود اما رفته رفته از نیمه دوم قرن سوم هجری به بعد منازلی در اطراف بقعه و مرقد امام رضا ساخته شد به طوری که این منطقه از یک سو به روستای سناباد و از سوی دیگر به شهر نوقان متصل و مشهد الرضا نام گرفت.
طوس در کلام علی بن موسی الرضا
دعبل شاعر، در جلسه‌ای شعری سرود که امام رضا(ع) با ابیات زیر آن را ادامه داد:
«آنجا قبر من است. چند روزی بیشتر نمی‌گذرد که طوس محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می‌شود.
و قَبْرٌ بِطُوسٍ يالَها مِنْ مُصيبَةٍ
اِلَى الْحَشْرِ حَتّى يَبْعَثَ اللّهُ قائِما
اَلَحَّتْ عَلَى اْلاَحْشآءِ بِالزَّفَراتِ
يُفَرِّجُ عَنَّا الْهَمَّ وَالْکُرُباتِ
ترجمه: قبری هم در طوس است که مصیبتش جانکاه و سوزنده است تا خداوند قائمی را برانگیزد و همّ و غم ما را بزداید.
پس از آن دعبل پرسید: من چنین قبری نمی‌شناسم، در طوس قبر کیست؟ علی بن موسی فرمود:: «آنجا قبر من است. چند روزی بیشتر نمی‌گذرد که طوس محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می‌شود.